(16 september 2006 – update 210304) Tijdens een excursie naar de Franse coöperaties van Longo Mai kwamen de belabberde situatie en de uitbuiting van (il)legale land- en tuinarbeiders aan de orde, en hun feitelijke economische bijdrage. Ook werd gesproken over de macht van supermarktenketens – de uiteindelijke afnemers van de door de tuinarbeiders geproduceerde groente en fruit.
Dit artikel gaat ondermeer in op een onderzoek naar de economische bijdrage van illegale arbeiders in de Nederlandse glastuinbouw, op de steun van Franse en Spaanse vakbonden en andere organisatie aan tuinEuropean Civic Forumarbeiders in Zuid-Europa, en op supermarktmacht.
(door Rob Bleijerveld)
Onderstaande is een bewerking van een artikel dat in mei dit jaar werd geschreven voor de deelnemers aan een excursie naar de Franse coöperaties van Longo Maï [1]. Het artikel bevat ook web-verwijzingen naar verslagen van bijeenkomsten van vakbondsverzet, naar overige relevante onderzoeken, en naar (buitenlandse) websites waar diverse supermarktketens ‘doorgelicht’ worden.
Onzichtbaar achter glas
Het boek ´Onzichtbaar achter Glas – onderzoek naar de bijdrage van illegalen in de glastuinbouw van het Westland´ werd geschreven door Marijke Bijl en Ahmed Benseddik [2] en beoogt een bijdrage te leveren aan het maatschappelijke debat over illegale arbeidsmigratie. De basis voor het boek is hun onderzoek ´Illegalen in de glastuinbouw´, dat onderdeel is van het project ´Arbeid en illegaliteit´ van OKIA/STEK.
Uit het voorwoord: “In ons werk hebben wij dagelijks te maken met ‘illegalen’: mensen die vaak al vele jaren deel uitmaken van de Nederlandse samenleving. Op veel terreinen zijn zij rechteloos, uitgesloten van voorzieningen. Het beleid dat de aanwezigheid van illegalen in Nederland wil tegengaan heeft onmiskenbaar invloed op de levens van mensen. Tegelijkertijd blijven zij deel uit maken van deze samenleving.”
“Wij hebben er behoefte aan om de discussies over illegaliteit op een andere manier te voeren, een ander beeld van de werkelijkheid van veel illegalen te schetsen. Wat is het economisch belang van illegale arbeid? Welke bedoelde en onbedoelde effecten heeft het huidige politieke beleid? Welke perspectieven zijn er, voor de hulpverlening, voor de toekomst? Anders gezegd: het project heeft als doel een bijdrage te leveren aan het maatschappelijke debat over illegale arbeidsmigratie. Het gaat in op de betekenis van de arbeid van illegalen voor dit land én voor henzelf en hun achterban en over de invloed van het overheidsbeleid hierop. Wij vinden het belangrijk om daarbij de stem en ervaringen van de (illegale) arbeidsmigranten zelf naar voren te brengen. Daarmee krijgen mensen die voor velen onzichtbaar zijn een gezicht.”
“Een ander doel van het project is om netwerken van belanghebbenden te ontwikkelen, zowel om de kennis uit te breiden als om oplossingrichtingen te formuleren. In dat kader is er contact met vakbonden, landbouworganisaties, migrantenorganisaties, organisaties voor ongedocumenteerden en kerkelijke instellingen.”
“In het onderzoek naar illegalen in de glastuinbouw komen veel van de doelstellingen van het project bij elkaar. De glastuinbouw in het Westland is voor Nederland een belangrijke economische sector en al jarenlang een grote werkgever voor arbeidsmigranten, met en zonder verblijfsdocumenten. Het onderzoek gaat in op de bijdrage van ‘illegalen’ aan deze sector, de aard en omstandigheden van het werk en de invloed van het politieke beleid. Mensen vertellen hun verhalen.”
Op de website van Flexmens is een interview met Marijke te lezen (2004) dat opgenomen is tijdens het onderzoek voor het boek. Het gaat ondermeer over ontstaan en werk van OKIA, over illegale arbeid en (internationale) tuindermarkt, en over bestaansonzekerheid, flexwerk en beleid. Titel: “De vruchten van de uitbuiting” (oktober 2005).
Op 12 februari 2005 vertelde Marijke tijdens het Precair Forum in Amsterdam over het onderzoek.
SOC/Europees BurgerForum/Codetras
Tijdens het bezoek aan de landbouwcoöperatie van Longo Maï in Mas de Granier vertelde een van de bewoners, Peter Gerben, over de schrijnende situatie van (il)legale arbeiders in en rond El Ejido (prov. Almería, Spanje) en op de plantages in de Bouches du Rhône (Frankrijk). Daarna werd een aangrijpende Zwitserse tv-documentaire over El Ejido vertoond [3].
Peter vertelde ondermeer over de ondersteuning van de arbeiders door het SOC (Sindicato de Obreros del Campo), het Europees BurgerForum en CODETRAS (Collectif de défense des travailleurs étrangers dans l’agriculture), en over de onderlinge samenwerking van deze organisaties. Ze maken misstanden openbaar en bouwen aan een maatschappelijk ondersteuningsnetwerk. Hieronder een samengestelde tekst die het verhaal van Peter ondersteunt. Voor de bronnen die ik daarvoor raadpleegde, zie: [4].
Door de intensivering van de groente- en fruitteelt is er een grote behoefte aan ‘flexibel’ in te zetten handarbeiders. De tuinbouwsector is de minst gemechaniseerde landbouwsector en daarmee het meest ondergeschikt aan het “wilde liberalisme“. De vermarkting is vooral in handen van grote distributieketens die constante druk uitoefenen op de prijs van de landbouwproducten. Dit dwingt producenten tot voortdurende kostenbeperking en leidt tot schaalvergroting, drastische rendementsmaatregelen en een grote druk op de arbeidskosten, de enige overblijvende variabele factor. Daarom wordt gezocht naar de goedkoopste, de meest ondergeschikte en best inzetbare landarbeiders.
SOC
Het SOC (Sindicato de Obreros de Campo) [5] ondersteunt al ruim 30 jaar landarbeiders in Andalucía. De bond is ondermeer actief in de provincie Almería waar naar schatting 80 duizend migranten uit Noord-Afrika, Sub-Sahara, Latijns-Amerika en Oost-Europa werkzaam zijn en waarvan de helft zonder formele papieren. Deze arbeiders leven onder erbarmelijke omstandigheden: ze worden uitgebuit op het werk, wonen in fragiele hutten van plastic en hout en worden geconfronteerd met (dodelijk) geweld.
De aandacht van het SOC richt zich vooral op het gebied rond de stad El Ejido, waar op uitgebreide schaal en intensieve wijze fruit en groente wordt geteeld.
In februari werden twee Marokkaanse arbeiders levend verbrand in hun hut. In november van datzelfde jaar executeerde een groep gemaskerde mannen een andere Marokkaan. En in februari 2000 was een moord door een geesteszieke Marokkaanse arbeider de aanleiding voor een driedaagse progrom tegen alle migranten rond de stad El Ejido. Met ijzeren staven en honkbalknuppels gewapende Spanjaarden vielen de woongebieden van de migranten binnen, mishandelden velen van hen, staken hun verblijven, winkels en twee moskeeën in brand. De politie kwam pas opdagen nadat de migrantenwerkers een bijna algehele staking begonnen als reactie op de aanval. Veertig van hen werden toen gearresteerd; geen van de aanvallers werd door echter de politie opgepakt!
Omdat hotelhouders en landbouw-werkgevers in de regio erg geschrokken waren van de economische schade door de staking was er een basis om te onderhandelen over herhuisvesting, schadeloosstelling en regularisering van ongedocumenteerden. Er onstond een platform van migranten dat gesteund werd door ondermeer het SOC. Ondanks dat het werk kort na de onderhandelingen weer werd opgepakt, is nooit een van de elf onderhandelde eisen van de migranten ingewilligd. De Spaanse regering en ondernemers zijn alleen geinteresseerd in ‘orde’ en rust…
Naar aanleiding van de gebeurtenissen in El Ejido zette het SOC in de buurt drie kantoren op om de arbeiders te informeren over hun rechten, om ze te ondersteunen bij formele procedures en om te bemiddelen over vergoedingen bij arbeidsconflicten. Bij conflicten ontkennen werkgevers vaak dat een illegale arbeider bij hen in dienst is. Ze gaan ervan uit dat die te bang is om aktie te ondernemen en dat er geen risiko is voor een van rechtswege afgedwongen schadeloossstelling. Pas na druk van het SOC (“niet betalen leidt tot een openbare aanklacht en wettelijke procedure die uiteindelijk meer kost”) gaan ze overstag.
De kantoren bieden ook de mogelijkheid tot ontmoeting van migranten onder elkaar, overleg en het opzetten van campagnes. Verder doet het SOC moeite om de Spaanse bevolking te informeren over de situatie van illegale arbeiders, maar het blijkt erg moeilijk de stilte rond dit thema te doorbreken.
Net als in andere Europese regio’s stelt de overheid ook in Almería veel te weinig arbeidsinspecteurs en middelen beschikbaar om te goed te kunnen controleren op ongelukken en misbruik. Zo zijn er in Almería slechts 6 inspecteurs op het inmens grote tuinbouwgebied (vele duizenden hectares). Weliswaar onderhoudt het SOC goede betrekkingen met hen en zijn enkele van hen echt bezorgd over de situatie van de arbeiders, toch duurt het vaak maanden alvorens een specifieke klacht wordt onderzocht.
Europese Burgerforum
Van 2000 tot 2003 deed het Europese Burgerforum (EBF) [6] een instensieve studie naar de uitbuiting van migrantenarbeiders in de Europese landbouw.
Na de uitbarsting in El Ejido, in 2000, organiseerde het EBF een internationale delegatie die daar de mensenrechten moest controleren. Het bezoek van de delegatie bracht de omvang van uitbuiting van ongedocumenteerden duidelijk naar voren. Over het bezoek werd een rapport geschreven: ´Der bittere Geschmack von unserem Obst und Gemüse – Die Ausbeutung der illegalen MigrantInnen in der Landwirtschaft der Europäischen Union´.
Het werd in meerdere talen uitgegeven en was in Zwitserland aanleiding voor een grote campagne van het EBF gericht tegen twee supermarkt-ketens, Migros en Coop (zie ook noot 3). De ketens ontvingen 5000 brieven waarin werd geëist dat ze nagaan onder welke sociale omstandigheden het fruit en de groente worden geteeld die ze in hun winkels verkopen. “Everyone talks about the health side, e.g. the use of pesticides, but nobody talks about the working conditions. You can have organic products which are produced by slaves. There is nothing in the organic label which says that it shouldn’t be exploiting people,” aldus Nicholas Bell van het EBF.
Een tweede delegatie was gepland in december 2003, rond de Internationale Migranten Dag.
CODETRAS
Codetras [7] is een netwerk van organisaties en vakbonden die voortdurend informatie naar buiten brengt over de illegale praktijken door werkgevers van migranten die seizoensarbeid verrichten in de regio Bouches du Rhône, in het zuiden van Frankrijk. Veel van deze arbeiders hebben kortlopende contracten, de zogenaamde OMI contracts. Deze worden uitgegeven door het Internationale Migratie Kantoor van de Franse overheid. Daarbij worden premies etc. voor verzekeringen op Frans niveau betaald, maar vinden de bijbehorende uitkeringen volgens niveau van het herkomstland plaats.
Hoewel ze op legale wijze arbeid verrichten, worden deze arbeiders op dezelfde wijze uitgebuit als hun ‘ongedocumenteerde’ collega’s. Zo is er bij hen ook sprake van on(der)betaald overwerk, gedwongen doorwerken op de wekelijkse rustdag, onmogelijkheid van artsenbezoek, inhouding van vakantiegeld en oudedagspremies, onthouding van informatie over schadelijkheid van landbouwgif, etcetera. Omdat in hun arbeidscontracten is opgenomen dat ze na aflooop van het seizoen meteen terug moeten keren naar het land van herkomst kunnen ze niet of nauwelijks hun recht halen.
De arbeiders zijn over het algemeen te bang om te klagen over hun werk- en leefomstandigheden omdat ze de voor hun belangrijke inkomstenbron niet willen verliezen en omdat ze hun legale status niet op het spel willen zetten. Ze kunnen nu Frankrijk legaal binnenkomen om te werken zonder dat ze hun leven hoeven te riskeren op gevaarlijke overtochten per boot vanuit Noord-Afrika. Daarbij kan klagen ertoe leiden dat de werkgevers hen het volgende seizoen geen werk meer geven.
Begin 2004 vernam Codetras van de situatie van ongeveer 60 landarbeiders in de Bouches du Rhône die in vergelijkbare onmenselijke situaties leven als in Almería. De organisatie nodigde enkele bekende humanitaire organisaties uit voor een bezoek en om de situatie aan te klagen. De werkgevers (boeren) riepen de hulp van de politie in en dreigden de krottenwijk van de arbeiders te vernielen. Het Codetras-netwerk zorgde voor uitzendingen op een paar lokale en nationale tv-zenders over de arbarmelijke positie van de arbeiders en het gebrek aan overheidscontrole. Het lukte Codetras om het neerhalen van de krotten tegen te gaan. Met de plaatselijke overheid werd vervolgens onderhandeld over herhuisvesting.
In de zomer van 2005 werden voor het eerst successen geboekt toen een van Frankrijks grootste perziktelers na een staking gedwongen werd achterstallige lonen te betalen.
Andere zaken waarvoor Codetras ondersteuning biedt, is schadeloosstelling bij de veelvuldig optredende ernstige rugverwondingen of arbeidsziekten. Volgens Denis Natanelic van de organisatie zijn werkgevers en Sociale Dienst geneigd om veel te lage compensatie te geven in deze gevallen. Af en toe slaagt Codetras erin om via rechtszaken voor arbeiders een maximale schadeloosstelling op te eisen . Die is vaak maar net genoeg voor een arbeidsongeschikte om een plaats te kunnen betalen in een verzorgingstehuis…
Codetras streeft naar het versterken van de assertiviteit van migrantenwerkers in de Franse landbouw over hun wettelijke positie door de opbouw van kennis aan de hand van ‘zaken’ die in de “industrial tribunaals” zijn behandeld. Acht advokaten zijn bereid gevonden deel te nemen aan het netwerk van Codetras; ze delen informatie met elkaar en voeren een gezamelijke strategie. Hun kennis staat ook ter beschikking aan organisaties buiten het netwerk.
Rol van consumenten
Aktie tegen deze moderne slavernij moet niet alleen komen van de kant van arbeiders en ondersteunende organisaties. Volgens de organisaties aanwezig op het Seminar “Salariés agricoles et immigration: sortir de l’esclavagisme” kunnen consumenten ook het nodige doen:
-
het opzetten van een solidariteitsbeweging die de verstekking van verblijfsvergunningen voor migranten opeist;
-
het ondersteunen van zelforganisatie door migrantenarbeiders en hun akties;
-
Het aanklagen van ´uitbuiters´” bijvoorbeeld door hun producten te bestempelen of te etiketteren met het logo ´Geproduceerd onder feodale omstandigheden´ van SOC Almería.
-
het wettelijk of juridisch ondersteunen van slachtoffers in hun poging om misstanden aan te klagen;
-
het informeren van consumenten over de verschillende productievormen en hun gevolgen voor het milieu en op sociaal en economische gebied.
Noten:
[1] Voor informatie over Longo Maï en de excursie, zie: https://www.omslag.nl/longomai/
[2] Uitgegeven in november 2004 door Stichting OKIA (Ondersteunings Kommittee Illegale Arbeiders) en de Werkgroep Kerk en Werk van STEK (voor STad En Kerk) in Den Haag. Aan te vragen bij OKIA (Postbus 10648; 2501 HP Den Haag). Het boek was te vinden op de site van LaStradaInternational (http://lastradainternational.org).
[3] Een publiekscampagne van het Europese Burgerforum leidde tot de productie van Zwitserse tv-documentaire over de wantoestanden in Almería, getiteld “Tomates d’ Espagne – le bagne sous cellophane” (Spaanse tomaten: dwangarbeid onder cellofaan). Die werd op 24 april 2001 uitgezonden en zette twee Zwitserse supermarkt-ketens (Migros en Coop) onder druk omdat ze het niet zo nauw namen met de slechte werk- en leefomstandigheden van de arbeiders bij hun toeleveringsbedrijven. De campagne was gericht op het aannemen van gedragscodes door de ketens. De tekst van de documentaire is te vinden op: TSR.ch
[4] a/ “Ten Ways to Protect Undocumented Migrant Workers” van PICUM (Platform for International Cooperation on Undocumented Migrants) van oktober 2005; b/ “Séminaire ‘Salariés agricoles et immigration: sortir de l’esclavagisme’ (Synthèse des débats)” (Forum Social Européen, 3 januari 2004) en “7/11: infoavond over arbeid in intensieve tuinbouw” (de aankondiging van een info-avond op 7 november 2005 door een aantal Nederlandse organisaties waaronder XminY Solidariteitsfonds, A SEED en OKIA. Een verslag is helaas niet gemaakt).
[5] SOC: Sindicato de Obreros del Campo.
[6] European Civic Forum.
[7] CODETRAS (Collectif de défense des travailleurs étrangers dans l’agriculture).
(verkorte weblink: https://www.supermacht.nl/?p=1611)
